1η Σεπτεμβρίου 1821: Η σφαγή της Σαμοθράκης

Θεοφάνης Μαλκίδης

1η Σεπτεμβρίου 1821: Η σφαγή της Σαμοθράκης

Η Σαμοθράκη αποτελεί ακόμη ένα μέρος της Θράκης, το οποίο είναι άγνωστο στο ευρύ κοινό, παρά τη μεγάλη προσφορά του στον ελληνικό και παγκόσμιο πολιτισμό, από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα. Το νησί ήταν ένας χώρος, μία ολόκληρη φιλοσοφία της ζωής, μία αντίληψη για την επικοινωνία ανθρώπων και εμπορευμάτων. Η ανάπτυξη της Σαμοθράκης και τα «Σαμοθραείκια τείχη», οι πόλεις που δημιούργησε στα απέναντι Θρακικά παράλια, τα Καβείρια Μυστήρια, η έλευση του Απόστολου Παύλου στο...

...νησί ως πρώτου ευρωπαϊκού εδάφους, και φυσικά η Νίκη της Σαμοθράκης, είναι μερικά από τα δεδομένα, για τα οποία είναι γνωστή η Σαμοθράκη. Το νησί όμως έχει και μία πτυχή της ιστορίας της, άγνωστη και λησμονημένη. Η Σαμοθράκη από το 1459 ήταν υπόδουλη με έντονη την οθωμανική παρουσία.

Η κήρυξη της επανάστασης στη Σαμοθράκη από τους τοπικά μυημένα μέλη στη Φιλική Εταιρεία, ακολούθησε ο γενικός ξεσηκωμός των Ελλήνων. Η αντίδραση από τους Οθωμανούς ήρθε το Σεπτέμβριο του 1821, την 1η του μηνός, την «πρωτοσταυρινιά» όπως λένε οι ντόπιοι, όταν αποβιβάστηκαν δύο χιλιάδες στρατιώτες. Η καταστροφή ήταν ολοκληρωτική. Η Σαμοθράκη μετατράπηκε σε κέντρο λεηλασίας, ζώνη θανάτου και ερείπια, και το νησί έμεινε ακατοίκητο για έξι χρόνια. Εφτακόσιοι από τους κατοίκους που είχαν καταφύγει στα βουνά, οι Οθωμανοί, τους έφεραν πίσω με δόλο δίνοντάς τους την εντύπωση ότι θα τους δώσουν χάρη. Όμως στην τοποθεσία «Εφκάς» στο κάστρο της πρωτεύουσας, της Χώρας, τους δολοφόνησαν όλους. Από τη μαζική αυτή δολοφονία, επέζησαν σύμφωνα με μαρτυρίες ξένων περιηγητών και του Σαμοθρακρακίτη ιερέα Γ. Μανωλάκη από 25 έως 30 οικογένειες, οι οποίες ζούσαν τα επόμενα χρόνια σε άθλια κατάσταση. Σημαντική μαρτυρία για το ολοκαύτωμα αποτελεί το έργο του Ίωνος Δραγούμη «Σαμοθράκη», ο οποίος διέσωσε το συμβάν, αλλά και την αναφορά για το τρυπημένο Ευαγγέλιο της εκκλησίας της Παναγίας στη Χώρα, το οποίο φυλάσσεται στο Εθνολογικό Μουσείο. Όσοι σώθηκαν από τους 15.000 κατοίκους πουλήθηκαν σαν σκλάβοι.

Σημαντική παράμετρος του ολοκαυτώματος αποτελεί και ο βίαιος εξισλαμισμός πολλών Σαμοθρακιτών, που κατέληξαν όπως αναφέραμε δούλοι. Πέντε από τους επιζώντες του ολοκαυτώματος γύρισαν το 1837 στη Σαμοθράκη και επέστρεψαν στην αρχική τους θρησκεία. Για αυτό το λόγο βασανίστηκαν και θανατώθηκαν στην απέναντι Θρακική ακτή όπου μεταφέρθηκαν στο χωριό Μάκρη της Αλεξανδρούπολης. Η μνήμη τους τιμάται την Κυριακή του Θωμά και αποτελούν τους πέντε νεομάρτυρες (Μανουήλ Παλογούδας, Μιχαήλ Κύπριος, Θεόδωρος Δημ. Καλάκου, Γεώργιος Κουρούνης και Γεώργιος), τα λείψανα των οποίων υπάρχουν στην εκκλησία της Παναγίας στη Χώρα και στις εικόνες στις εκκλησίες του νησιού απεικονίζονται με φουστανέλες.

Το ολοκαύτωμα της Σαμοθράκης παρέμεινε άγνωστο και η τυπική αναφορά στη θυσία των κατοίκων της στην εθνική παλιγγενεσία, αναγνωρίστηκε από την Ακαδημία των Αθηνών μόλις το 1980. Την καταστροφή της Σαμοθράκης την απεικόνισε πολύ χαρακτηριστικά ο Γάλλος Αύγουστος Βινσόν (Αuguste Vinchon) ο οποίος λίγο αργότερα ζωγράφισε ένα πίνακα με θέμα τη σφαγή της Σαμοθράκης, που βρίσκεται στο Λούβρο.

Το ολοκαύτωμα της Σαμοθράκης αποτελεί μία άγνωστη πτυχή της ιστορίας μας και οφείλουν οι χιλιάδες επισκέπτες του νησιού να το γνωρίσουν, και οι αρκετοί ερευνητές που ασχολούνται με αυτό, να το αναδείξουν περισσότερο. Η συνέχεια θα πρέπει να είναι ακόμη πλούσια, το οφείλουμε στους νέους ανθρώπους που θυσιάστηκαν το Σεπτέμβριο του 1821 και αργότερα, για ελευθερία σώματος και πνεύματος.


Για το Ολοκαύτωμα της Σαμοθράκης περισσότερα στο Δορδανάς Σ- Μαλκίδης Θ. (επιμέλεια) Σαμοθράκη: Ιστορία- Αρχαιολογία- Πολιτισμός. Πρακτικά Επιστημονικού Συνεδρίου. Θεσσαλονίκη: εκδόσεις Επίκεντρο 2008.

 

Η Σφαγή της νήσου Σαμοθράκης τω 1821 (από tangelonias.blogspot.com)

Η σημερινή ημέρα είναι μια μέρα πένθους για την Σαμοθράκη.Τιμάται το Ολοκαύτωμα της νήσου, το οποίο συνέβη την 1η Σεπτεμβρίου 1821, όταν οι Τούρκοι έσφαξαν το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού της Σαμοθράκης, στην τοποθεσία Εφκάς (ή Φκας). Ας μάθουμε όμως γι’ αυτό το τραγικό ολοκαύτωμα, από το άρθρο του Ν.Β. Φαρδύ στο περιοδικό ΑΠΟΛΛΩΝ (Vol 4, No 41 (1886); σελ. 648-650 ):

(Στην εικόνα Οι Άγιοι Πέντε Νεομάρτυρες οι εκ Σαμοθράκης)

Η ΣΦΑΓΗ ΤΗΣ ΝΗΣΟΥ ΣΑΜΟΘΡΑΚΗΣ ΤΩ 1821

ΠΡΟΣΘΕΤΕΑ ΕΙΣ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑΝ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΕΩΣ

Μάτην εζήτησα εν ταις ύπαρχούσαις Ίστορίαις της ελληνικής επαναστάσεως και μάλιστα έν τή του Σ. Τρικούπη, ν’ αναγνώσω τι άφορων την καταστροφήν της νήσου Σαμοθράκης, συμβάσαν τή 1 Σεπτεμβρίου του 1821. Ή νήσος Σαμοθράκη, ώς και πάσατιςδήποτ' άλλη νήσος του Αιγαίου πελάγους, είναι νήσος ελληνικότατη. Από των αρχαιοτάτων χρόνων υπέστη την καθόλου τύχην του Ελληνικού Έθνους και επί τέλους υπέκυψε τον αυχένα εις την βίαν Μωάμεθ του Β'. Ότε δέ τω 1821 ήγγέλθη αυτή ότι έφθασεν ή ώρα τής ελευθερώσεως της, έκήρυξεν έαυτήν έλευθέραν του τούρκικου ζυγού και τή μητρί Ελλάδι άνήκουσαν. Το τόλμημα τούτο έτιμωρίθη ύπό του δεσπότου της δι’ οξυτάτου πελέκεως, κατά την μαρτυρίαν του L. Lacroix, του μόνου, έφ' όσον υπάρχει μοι γνωστόν, είπόντος δύο και μόνας λέξεις έπί του γεγονότος τούτου: οι Τούρκοι κατερήμωσαν ασπλάγχνως την νήσον ταύτην εν τω υπέρ ανεξαρτησίας άγώνι.
Βεβαίως, γραπτά μνημεία τής ιστορικής ταύτης αληθείας δεν ύπάρχουσιν, όμως εισέτι πολλοί έξ εκείνων, οίτινες διέφυγαν την σπάθην του βαρβάρου, άπαχθέντες αιχμάλωτοι εις

Κωνσταντινούπολιν και πωληθέντες ώς κτήνη έν ταις άγοραίς του Βυζαντίου˙ τόν προπαρελθόντα δέ Μάϊον άπέθανεν εις τών γερόντων, Σάββας ο Κεφάλας, ο οποίος έν νεανική ήλικία κατά την έποχήν έκείνην, μετ' άλλων Σαμοθράκων ήγωνίσθη υπέρ ελευθερίας έν Σαμοθράκη, καί μετά την άποτυχίαν κατετάχθη εθελοντής εις τό έλληνικόν ναυτικόν. Τόν γέροντα τούτον, διά τελευταίαν φοράν, είδον έν Σαμοθράκη τόν προπαρελθόντα Μάϊον. Κατά την σύμφωνον δ’ άφήγησιν τών γερόντων της Σαμοθράκης τά καθέκαστα του δυστυχήματος τούτου έχουσιν ώς έξης :
Ελληνικόν πλοίον, όπερ διήρχετο τάς νήσους του Αιγαίου πελάγους πρό τής ενάρξεως του υπέρ ανεξαρτησίας αγώνος τών Ελλήνων και παρότρυνε ταύτας εις γενικήν κατά του τυράννου έξανάστασιν, διήλθε και διά Σαμοθράκης και είπε τοις προύχουσιν, οπόταν άκούσωσι την έπαναστατικήν κίνησιν τής Ελλάδος, νά έκδιώξωσι τους υπάρχοντας ολίγους Τούρκους και να λάβωσιν αυτοί την διοίκησιν της νήσου. Μετ' ενθουσιασμού οί Σαμόθρακες ήσπάσθησαν την πρότασιν ταύτην και ώρκίσθησαν πίστιν και ύποταγήν τοις πρωταγωνιστούσιν ομογενέσι. Πράγματι δέ, άμα έμαθον τά γενόμενα εν Πελοποννήσω και ανέγνωσαν τήν προκήρυξιν του ελληνικού στόλου της 19 Απριλίου του 1821, έδήλωσαν είς τον Μουδίρην της νήσου, ότι του λοιπού είναι Έλληνες ελεύθεροι καί, κατά συνέπειαν, ότι δεν έχουσι πλέον να πληρόνωσι φόρους εις τον Σουλτάνον. Ήταν δε κατά την έποχήν ταύτην Πρόκριτοι της νήσου οί ακόλουθοι: Αλέξιος
Αινείτης, Γεωργούδης Πεζούλας, Γεώργος, Σάββας Χατζή Γιαννάκη κλπ. Δημογέρων δε ο Χατζή Γεώργης. Η είδησις αύτη μετεδόθη αμέσως εις Δαρδανέλια, οπόθεν έξηρτάτο ή Σαμοθράκη˙ άλλ' ή τουρκική κυβέρνησις, ευρισκομένη εις μεγαλειτέρας ενασχολήσεις, έκώφευσεν επί τινας μήνας εις τα κινήματα των Σαμοθράκων. Έν τω μεταξύ δε τούτου οί Σαμόθρακες ώχύρωσαν μέρη τίνα της νήσου και υπό τήν άρχηγίαν του Χατζή Γεώργη, του μόνου σχετικώς εγγραμμάτου επί της νήσου, όστις τοις διεβεβαίονεν ότι άφ' ημέρας εις ήμέραν ελληνικός στόλος έμελλε να έλθη είς ύπεράσπισίν των, άνέμενον άφόβως τόν έχθρόν. Τα όχυρώματά των ήσαν ασφαλέστατα, άλλ' όπλων και πολεμοφοδίων σχεδόν ήσαν όλως έστερημένοι. Έγεύθησαν δέ σχετικής ελευθερίας σχεδόν τεσσαράκοντα μηνών, ήτις τοις παρεσκεύασε τόν παντελή όλεθρόν των.

H Xώρα γύρω στο 1815 (O. Richter Bερολίνο 1822), η θέση Βρυχός το ύψωμα στ' αριστερά της εικόνας.

Η Σαμοθράκη είναι χώρα ορεινή, δύσβατος και άλίμενος. Κατά τους αρχαίους χρόνους, ένεκα τών λαμπρών ναών της και τών έν αύτοίς τελουμένων Καβειρείων μυστηρίων, διετέλεσεν ώς ίδιον Κράτος ήμιανεξάρτητον, υπ’ ιδιαιτέρου άρχοντος κυβερνώμενον, φέροντος τόν τίτλον τού Βασιλέως. 'Εκέκτητο δέ ίδιον ναυτικόν καθ' Ηρόδοτον καί ιδίαν πολιτείαν, τήν οποίαν περιέγραψεν ο Αριστοτέλης. Ότε δε παρεχωρήθη υπό τών Βυζαντινών αυτοκρατόρων τοις Βενετοίς και, προ πάντων, όταν περιήλθεν εις τήν εξουσίαν της οικογενείας τών Κατελούζων, είναι πιθανώτατον νά έχρησίμευσεν αυτοίς ώς θέσις στρατηγική ίκανώς σημαντική, ώς δύναται να είκάση τις τούτο έκ τών φρουρίων τα οποία έκτισαν είς διαφόρους θέσεις της νήσου. Υπό τους Τούρκους διετέλεσεν, ώς και ή άλλη υποδουλωθείσα Ελλάς.
Ο πληθυσμός της σήμερον μόλις ανέρχεται εις 3.000 ψυχάς άλλ' ώς δύναται τις νά είκάση έκ τών γαιών, αίτινες μέχρι μεν πρό της ελληνικής επαναστάσεως έκαλλιεργούντο, σήμερον δε μένουσι χέρσοι, ο πληθυσμός της νήσου ταύτης περί τάς αρχάς της παρούσης έκατονταετηρίδος λίαν πιθανώς ανήρχετο περί τάς 10.000 ψυχών. Είς ύποστήριξιν δέ της εικασίας ταύτης έρχεται ή μαρτυρία του Walpole έχουσα έν μεταφράσει ώς έξης:
«22 Μαρτίου 1801.— Λυπούμεθα δτι δεν δυνάμεθα νά προσεγγίσωμεν εις Σαμοθράκην οί ναύται όμως μας βεβαιούσιν ότι τά δάση της και αι πεδιάδες της είναι πάρα πολύ ωραίαι και ουχί κατώτεραι οποιαςδήποτε άλλης νήσου του Αρχιπελάγους και ότι ύπάρχουσιν έπ' αυτής πολλά ερείπια αρχαίων οικοδομημάτων. Ήδη δέ μία μόνη πόλις υπάρχει έπί της νήσου περιέχουσα περί τάς τρείς χιλιάδας ελληνικάς οικογενείας και ολίγους Τούρκους.... Τά δάση της προμηθεύουσι ξυλείαν, ήτις εξάγεται, αί δέ πεδιάδες της παράγουσι κατ’ έτος σχεδόν 15.000 κοιλά εξαίρετου σίτου έπί πλέον της ετησίας καταναλώσεως- εξάγεται και ολίγος τυρός αίγός».
Καθ’ όλας λοιπόν τάς πιθανότητας, ό πληθυσμός της Σαμοθράκης ανήρχετο περί τάς 10.000 ψυχών την 1 Σεπτεμβρίου 4 του 1821, έποχήν καθ’ ην ο Καπουδάν Πασάς άπεβίβασεν είς τήν νοτειοδυτικήν παραλίαν της νήσου, είς θέσιν καλουμένην Μακρηλιαίς χίλιους, ώς λέγεται, τακτικούς στρατιώτας, όπως καθυποτάξη τους άποστατήσαντας Σαμόθρακας. Πριν ή άρχίσωσιν αί έχθροπραξίαι, εστάλησαν, ώς λέγεται, άπό τόν τουρκικόν στρατόν πρεσβευταί, όπως ζητήσωσι την υποταγήν τών επαναστατών ο αρχηγός των όμως Χατζή Γεώργης άπήντησεν έν λέξει τοιάδε:
«Ημείς, αντί φόρων, έχομεν μπαρούτι και μολύβι˙ είμεθα Έλληνες και ώς τοιούτοι προτιμώμεν ν' άποθάνωμεν παρά νά ήμεθα σκλάβοι».
Η πρώτη συμπλοκή έλαβε χώραν έξωθεν του χωρίου είς θέσιν καλουμένην Μύλοι. Οί "Έλληνες κατείχον τά υψώματα του Κούκου και του Βρυχού. Ότε δέ οί Τούρκοι έφθασαν μέχρι της εισόδου του χωρίου, έλαβον μίαν έκκένωσιν πυροβόλων επάνω των, ή οποία έπλήγωσέ τινας έξ αυτών. Ή απρόοπτος αύτη προσβολή τους ήνάγκασε προς στιγμήν να όπισθοχωρήσωσιν όταν όμως έστοχάσθησαν ότι οί πολεμούντες Έλληνες ήσαν ολίγοι, ώρμησαν έν σώματι κατ' αυτών και άλλους μεν έφόνευσαν, άλλους δέ και ζώντας συνέλαβον, και τοιουτοτρόπως, έν διαστήματι ολίγων ωρών, έγένοντο κύριοι του χωρίου. Στρατός άλλης Κυβερνήσεως, έν τοιαύτη περιστάσει, ήθελεν άρκεσθή είς το νά συλλαβή τους πρωταιτίους, οίτινες δέν ήσαν περισσότεροι τών πεντήκοντα, νά έπαναφέρη τήν τάξιν και ν’ άπέλθη εκείθεν, άφίνων ήσυχον τό άοπλον πλήθος, όπερ δέν έδειξεν ούδεμίαν άντίστασιν. Άλλ' όχι, ο ένοπλος ούτος άγριος στρατός παράφρων είσεπήδησεν έν τω χώρω, οπού γυναίκες, παιδία, γέροντες και άοπλοι χωρικοί με έσταυρωμένας χείρας περιέμενον την τύχην των, θύων και άφανίζων παν τό προστυχόν.

Χώρα Σαμοθράκης, Μνημείο σφαγιασθέντων στη θέση "Εφκάς".

Ή σφαγή και ο καταδιωγμός έξηκολούθησαν έπί πολλάς ημέρας˙ κατά τάς πρώτας τρεις ημέρας συνέλαβον όλους, αδιακρίτως πάσης ηλικίας, τους έκλεισαν εντός οικιών, εκείθεν δεδεμένους τους έφερον είς την όχθην του διαρρέοντος τό χωρίον ρυακίου, και εκεί ώς άρνία τους έσφαζον. Τό ρυάκιον τούτο, έκτοτε ώνομάσθη Έφκάς (=Έπτακοσιάς) ώς εκ του αριθμού τών εκεί σφαγέντων Σαμοθράκων, οίτινες συνεποσούντο είς επτακόσιους. Καθ' όλας τάς άλλας ημέρας εξηκολούθουν νά διατρέχωσι τα βουνά της Σαμοθράκης καί, ώς έν κυνηγίω, νά πυροβολώσι πάντα όντινα άπήντων. Τό βάρβαρον καί άπάνθρωπον τούτο κυνήγιον διήρκεσε περί τάς τριάκοντα ημέρας. Τίνες τών κατοίκων κατώρθωσαν και έφυγον διά θαλάσσης, άλλοι δ' έκρύβησαν εις τά σπήλαια τών υψηλότερων κορυφών της νήσου καί ούτως ήδυνήθησαν νά διαφύγωσι τό ξίφος τών βαρβάρων. Ότε δέ οί Τούρκοι δεν άπήντων πλέον ούδένα όπως τόν φονεύσωσι, κατέλιπον την νήσον εν πλήρει πεποιθήσει ότι δεν άφήκαν ούτε ένα ζώντα, άπαγαγόντες εις αίχμαλωσίαν όλα τά παιδία, όσα δεν έφόνευσαν.
Όταν οί είς τά όρη καταφυγόντες έβεβαιώθησαν περί της φυγής τών Τούρκων, κατήλθον είς τό χωρίον και μετρηθέντες εύρέθησαν μόνον εκατόν. Και οί φυγόντες διά θαλάσσης, περί τους τριακόσιους, άμα έμαθον την άπομάκρυνσιν τών Τούρκων επανέκαμψαν είς τάς κατερημωθείσας εστίας των, όπως επαναλάβωσι την καλλιέργειαν τών γαιών των, κλαίοντες και οδυρόμενοι επί τοις άπολεσθείσι γονεύσιν, άδελφοίς, συζύγοις, τέκνοις και συγγενέσιν αυτών.
Άλλά τά δυστυχήματα πάντοτε άλλεπάληλα έρχονται. Ή σφαγή του μηνός Σεπτεμβρίου τοσούτον τρόμον ενεποίησε τοις έναπομείνασι Σαμόθραξιν, ώστε, άμα έβλεπον ξένον και προ πάντων, Τούρκον, ευθύς, καταλιπόντες τα έργα των και τάς οικίας των, έφευγον είς τά όρη. Την ήθικήν των ταύτην κατάστασιν έπωφελήθησαν κάλλιστα οί διαφόρων μερών πειραταί καί, πρό πάντων, οί Τουρκαλβανοί, οίτινες, όλως άτιμωρητεί, έλήστευον τάς οικίας των καί έν τω φανερά διήρπαζον τά κτήνη των. Ή ελεεινή αυτή κατάστασις διήρκεσεν οκτώ όλα έτη, ούτως ώστε μέχρι του 1829 κατώρθωσαν νά μη άφήσωσι, κατά τό δη λεγόμενον, λίθον επί λίθου. Ακόμη δε καί μέχρι σήμερον, μετά πεντήκοντα έτη, οί δυστυχείς Σαμόθρακες δεν ήδυνήθησαν ν' άνακτήσωσι τήν προτέραν ευδαιμονίαν των. Το όνομα δε του Τούρκου τοις έμποιεί φρίκην καί τρόμον, αν καί Τούρκους συμπολίτας δεν έχουσιν ειμή μόνον πέντεν.

Γέννημα καί άνάθρεμμα της νήσου Σαμοθράκης, υιός δέ πατρός αίχμαλωτισθέντος έν τη πανωλεθρίη εκείνη έκρινα καλόν νά φέρω εις γνώσιν τών ιστοριογράφων την ίστορικήν ταύτην άλήθειαν. Σήμερον δ' οπότε καί πάλιν ή τύχη όλων των Ελλήνων έκ νέου διακυβεύεται, είθε ή άνάμνησις αυτή νά εύρη ευμενή άκρόασιν παρ’ έκείνοις άφ' ών ή τύχη τών πραγμάτων κρέμαται.
Έγραφον έν Καρύαις της Κορσικής κατ' Ιούνιον του 1886.
Ν. Β. ΦΑΡΔΥΣ, Σαμόθραξ.

Πηγή: Η σφαγή της νήσου Σαμοθράκης Ν.Β. Φαρδύς

 

 malkidis