Η ΝΑΥΜΑΧΙΑ ΣΤΑ ΣΥΒΟΤΑ, 433 π.X – Η ΑΡΧΗ ΤΩΝ ΔΕΙΝΩΝ ΤΟΥ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΙΑΚΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ

Γραφει ο Στέφανος Σκαρμίντζος

Το 444 π.Χ. υπεγράφησαν από τη Συμμαχία της Δήλου και την Πελοποννησιακή Συμμαχία οι «Τριακοντούτεις Σπονδές». Ήταν όμως μια ανάπαυλα βαριά από απειλές, καθώς οι λαϊκιστές πολιτικοί των πόλεων κρατών επιθυμούσαν πολεμικές περιπέτειες που θα τους έδιναν την δυνατότητα να επιβληθούν. Στην Αθήνα οι Περικλής και Εφιάλτης κολάκευαν την ματαιοδοξία και το υπερφίαλο των Αθηναίων εξωθώντας τους σε πόλεμο. Ήδη θεωρούσαν το Αιγαίο Αθηναϊκή λίμνη και έστρεφαν το βλέμμα τους δυτικά. Στην Κόρινθο ανησυχούσαν καθώς ένα δίκτυο αποικιών τους εξασφάλιζε τον έλεγχο του Ιονίου και κατ’  επέκταση του εμπορίου της «Μεγάλης Ελλάδος» στη Δύση.

Σύγχρονη αναπαράσταση Aθηναίων οπλιτών και θράκα πελταστή του 5ου αι. π.Χ.  από  το Σύλλογο Ιστορικών Μελετών “Κορύβαντες“

Κανείς δεν ήθελε να είναι παραβάτης των Σπονδών αλλά η κατάσταση ήταν τεταμένη και αρκούσε μια σπίθα για να ξεσπάσει η σύγκρουση. Η αφορμή δόθηκε το 435 π.Χ. από μια πρώην Κορινθιακή αποικία, το νησί της Κέρκυρας.

Ο Θουκυδίδης, αν και Αθηναίος περιγράφει με ωμό ρεαλισμό τα γεγονότα. Δεν αποκρύπτει το γεγονός ότι η ακμή και ο πλούτος των Κερκυραίων τους έκαναν υπερφίαλους. Θεωρούσαν εαυτούς απογόνους των Φαιάκων οι οποίοι ήσαν ονομαστοί για την ναυτική τους εμπειρία και εφέροντο περιφρονητικά προς την μητρόπολη. Οι Κερκυραίοι για να αποφύγουν φασαρίες αρνήθηκαν να συνδράμουν την Επίδαμνο στην απέναντι ακτή στον αγώνα της κατά των Ιλλυριών και των εξορίστων συμμάχων τους. Οι απελπισμένοι Επιδάμνιοι απευθύνθηκαν τότε στην Κόρινθο, με προτροπή του Δελφικού ιερού, καθώς η πόλη τους ήταν κοινή αποικία Κερκυραίων και Κορινθίων.

Οι Κορίνθιοι από αντίθεση προς τους Κερκυραίους προσέφεραν την συνδρομή τους. Έστειλαν στην Επίδαμνο επικουρία αποτελούμενη από Αμβρακιώτες, Λευκαδίους και Κορινθίους. Το στράτευμα προέλασε δια ξηράς για να αποφύγει την αντίδραση του Κερκυραϊκού στόλου. Οι Κερκυραίοι έγιναν έξαλλοι καθώς θεωρούσαν ότι απειλήτω η κυριαρχία τους στο Ιόνιο και απαίτησαν την ανάκληση των ενισχύσεων. Συμμαχώντας με τους Ιλλυριούς έθεσαν την Επίδαμνο υπό πολιορκία απαιτώντας την εκδίωξη των ενισχύσεων και την αποκατάσταση των εξορίστων.

Οι Κορίνθιοι, όταν έμαθαν για την πολιορκία από αγγελιαφόρους της Επιδάμνου, άρχισαν να προετοιμάζουν εκστρατεία. Συγχρόνως επροκήρυξαν αποικία για την Επίδαμνο, λέγοντας ότι οι νέοι άποικοι θα είχαν ίσια δικαιώματα με τους παλαιούς. Για βρουν πόρους διεκήρυξαν ακόμη πως όσοι ήθελαν να λάβουν μέρος στον αποικισμό, μπορούσαν να αγοράσουν τα δικαιώματα όπως οι άποικοι μαχητές καταβάλλοντες πενήντα κορινθιακές δραχμές έκαστος.  Συγκεντρώθηκε έτσι ικανός αριθμός ανδρών για να εκστρατεύσουν αλλά και χρημάτων για την κάλυψη των εξόδων.

Ζητώντας την βοήθεια των συμμάχων τους οι Κορίνθιοι, έλαβαν από τους Μεγαρείς οκτώ πλοία και από τους Κεφαλλήνες τέσσερα. Συνέδραμαν επίσης οι Επιδαύριοι με πέντε πλοία, οι Ερμιονείς με ένα, οι Τροιζήνιοι με δύο, οι Λευκάδιοι με δέκα και οι Αμβρακιώται με οκτώ. Οι Θηβαίοι και οι Φλειάσιοι προσέφεραν χρήματα, και οι Ηλείοι, εκτός χρηματικής επικουρίας, και κενά πλοία. Οι ίδιοι, οι Κορίνθιοι ετοίμασαν τριάντα πλοία και τρεις χιλιάδες μαχητές.

Σύγχρονη αναπαράσταση ασπίδας Κορίνθιου οπλίτη με το έμβλημα του Πήγασου. Ευγενική χορηγία Chris Boatcallie.

ΛευκίμνηΟι Κερκυραίοι θορυβημένοι έστειλαν πρεσβευτές στην Κόρινθο απαιτώντας την ανάκληση των ενισχύσεων και τη ματαίωση του αποικισμού. Δεχόντουσαν όμως να τεθεί το θέμα στη διαιτησία μιας κοινά αποδεκτής τρίτης πόλης. Απειλούσαν έμμεσα -ότι σε αντίθετη περίπτωση θα συμμαχούσαν με τους Αθηναίους. Οι Κορίνθιοι ανταπάντησαν ότι για να δεχτούν διαιτησία θα έπρεπε πρώτα να λυθεί η πολιορκία της Επιδάμνου. Οι Κερκυραίοι επέμεναν στην αποχώρηση των αποίκων και οι διαπραγματεύσεις ναυάγησαν.

Κήρυκες εστάλησαν στην Κέρκυρα για να κηρύξουν πόλεμο και ο στόλος απέπλευσε. Ο στόλος αποτελείτω από εβδομήντα πέντε πλοία και δύο χιλιάδες οπλίτες, Αρχηγοί του μεν στόλου ήσαν οι Αριστεύς, ο Καλλικράτης και ο Τιμάνωρ. Το πεζικό διοικούσαν οι Αρχέτιμος και Ισαρχίδας, Όταν έφθασαν εις το Άκτιον, κοντά στο Ανακτόριο στην είσοδο του Αμβρακικού κόλπου, όπου υπήρχε περιώνυμος ναός του Απόλλωνος, οι Κερκυραίοι απέστειλαν κήρυκα με ένα ταχύπλοο σκάφος, για να τους σταματήσει και συγχρόνως άρχισαν να επιβιβάζονται αφού προηγουμένως επισκεύασαν τα παλαιά πλοία. Όταν ο κήρυξ επέστρεψε άπρακτος, τα ογδόντα πλοία του Κερκυραϊκού στόλου, (διότι άλλα σαράντα επολιόρκουν την Επίδαμνο) εξέπλευσαν προς συνάντηση του εχθρού. Στη ναυμαχία κοντά στην τοποθεσία Λευκίμνη νίκησαν κατά κράτος και κατέστρεψαν δέκα πέντε Κορινθιακά πλοία. Συνέλαβαν δε αιχμαλώτους τους Κορίνθιους πεζοναύτες αλλά εκτέλεσαν όλους τους συμμάχους και μισθοφόρους σε αντίθεση με τα τότε παραδεκτά. Την ιδίαν ημέραν ο Κερκυραϊκός στρατός εκπολιόρκησε την Επίδαμνον υποδουλώνοντας του αποίκους και ρίπτοντας τους Κορινθίους στις φυλακές μέχρις να αποφασιστεί η περαιτέρω τύχη των. Το Αρχαϊκό Ήθος είχε οριστικά πεθάνει. Η εποχή της ασύδοτης ωμότητας άρχιζε.

Όταν οι Κορίνθιοι και οι σύμμαχοί τους απεσύρθησαν, οι Κερκυραίοι, κύριοι πλέον του Ιονίου πελάγους, έπλευσαν στην Λευκάδα, αποικία των Κορινθίων, και εδενδροτόμησαν μέρος της γης. Ακολούθως έκαψαν την Κυλλήνη, επίνειο των Ηλείων, σε αντίποινα για την συνδρομή της στους Κορινθίους. Κατόπιν ελαφυραγώγουν τους συμμάχους των Κορινθίων όλο το καλοκαίρι. Οι Κορίνθιοι, για να υποστηρίξουν τους συμμάχους τους έστειλαν στόλο και στρατό, στρατοπέδευσαντες στο Άκτιο και το Χειμέριο της Θεσπρωτίας, για να καλύπτουν τις θαλάσσιες οδούς. Οι Κερκυραίοι αντιθέτως στρατοπέδευσαν στην Λευκίμνη. Οι επιχειρήσεις αποτελματώθηκαν έως τη χειμερινή αποχώρηση των αντιμαχομένων.

Σύγχρονη αναπαράσταση σύγκρουσης Μεγαρίτη και Κερκυραίου. Ευγενική παραχώριση του Συλλόγου Ιστορικών Μελετών “ΚΟΡΥΒΑΝΤΕΣ“

Τα κρόταλα του πολέμου
Δύο ολόκληρα έτη μετά την ναυμαχία, οι Κορίνθιοι, λυσσώντας από την αποτυχία τους να υποτάξουν τους Κερκυραίους, συγκροτούσαν ισχυρότατο στόλο, και εναυτολόγουν όχι μόνο από την Πελοπόννησο αλλά και από την λοιπή Ελλάδα. Χρησιμοποίησαν την οικονομική ευρωστία τους για να βρουν τους καλύτερους πλοηγούς και ερέτες αλλά και μισθοφόρους πεζοναύτες.  Οι Κερκυραίοι θορυβημένοι αποφάσισαν να ζητήσουν την συνδρομή των Αθηναίων γιατί αντιλήφθηκαν ότι δεν τα θα τα έβγαζαν πέρα με τον Κορινθιακό συνασπισμό. Οι Κορίνθιοι που ανησυχούσαν μήπως το ισχυρό Αθηναϊκό ναυτικό γύρει την πλάστιγγα εναντίον τους έστειλαν και αυτοί πρέσβεις για να ζητήσουν την ουδετερότητα των Αθηναίων. Οι ομιλίες των πρεσβευτών και των δύο πλευρών παρουσιάζονται από τον Θουκυδίδη με ωμό ρεαλισμό, όπου οι Αθηναίοι εκλήθησαν από τους αντιμαχομένους να σκεφτούν τα πλεονεκτήματα της συμμαχίας με τον ένα ή τον άλλο.

Στην αρχή οι ωριμότεροι επεκράτησαν και οι Αθηναίοι σκέπτονταν σοβαρά να παραμείνουν ουδέτεροι. Ο Περικλής όμως κατάφερε να παρασύρει τον όχλο και στην τελική ψηφοφορία οι Αθηναίοι ψήφισαν υπέρ του να συνδράμουν τους Κερκυραίους. Δεν εξεστράτευσαν κατά της Κορίνθου για να μην παραβούν συνθήκη ειρήνης αλλά έστειλαν βοήθεια ικανή για να στηρίξει την παράταση της σύγκρουσης ώστε και οι δύο ναυτικές δυνάμεις του Ιονίου να εξαντληθούν αλληλομαχόμενες. Εξόπλισαν λοιπόν δέκα τριήρεις υπό τρείς στρατηγούς μεταξύ των οποίων και ο γιος του Κίμωνος Λακεδαιμόνιος. Οι διαταγές τους ήταν να μην επιτεθούν κατά των Κορινθίων, εκτός αν αυτοί πλεύσουν εναντίον της Κερκύρας ή άλλης Κερκυραϊκής κτίσης. Τότε μόνο τους επετρέπετο να εμπλακούν. Σκοπός των διαταγών αυτών ήταν να αποφύγουν την διάρρηξη της Τριακονταετούς Συνθήκης.

Οι Κορίνθιοι, αφού προπαρασκευάστηκαν εντατικά, απέπλευσαν κατά της Κερκύρας με εκατόν πενήντα πλοία, από τα οποία δέκα ήσαν των Ηλείων, δώδεκα των Μεγαρέων, δέκα των Λευκαδίων, είκοσι επτά των Αμβρακιωτών, ένα των Ανακτορίων και ενενήντα Κορινθιακά. Κάθε πολύ είχε δικό της στρατηγό και οι Κορίνθιοι είχαν τέσσερις στρατηγούς με τον Ξενοκλείδη του Ευθυκλέους να έχει το γενικό πρόσταγμα. Οι σύμμαχοι συγκεντρώθηκαν στην Λευκάδα και αφού έπλευσαν στην απέναντι της Κερκύρας ηπειρωτική ακτή αγκυροβόλησαν στο Χειμέριο της Θεσπρωτίδος κοντά στις εκβολές του ποταμού Θύαμι. (Καλαμά) Εκεί έλαβαν ενισχύσεις από τους Ηπειρώτες, διότι οι κάτοικοι του μέρους τούτου ήταν παραδοσιακοί τους φίλοι.

Οι Κερκυραίοι, μόλις αντελήφθησαν την προσέγγιση του εχθρού, καθέλκυσαν εκατόν δέκα πλοία, υπό τους στρατηγούς Μικιάδη και Ευρυβάτη, εγκατεστάθησαν με τον στόλον τους σε μία από τις νήσους στα Σύβοτα. Μαζί με τα Κερκυραϊκά, ήταν και τα δέκα Αθηναϊκά πλοία. Το Κερκυραϊκό πεζικό, επικουρούμενο από χιλίους Ζακυνθίους οπλίτες, παρετάχθει στο ακρωτήριο Λευκίμνη.

Κατάφρακτη τριήρης των μέσων του 5ου αιώνα. Ο τριήραρχος με το έμβλημα στο πρόσθιο ιστίο δηλώνει ότι ανήκει στη φρατρία των Αλκμεωνιδών. Ευγενική χορηγία Φίλιππος Κυριακόπουλος μέσω του ιστο-τόπου: «Ναυτότοπος»

Ματωμένα κύματα.
Οι Κορίνθιοι και οι σύμμαχοί τους πιστεύοντας ότι λόγω της αριθμητικής τους υπεροχής δεν θα ναυμαχήσουν με τον εχθρό έλαβαν τροφή τριών ημερών και απέπλευσαν νύκτα με σκοπό να αποβιβαστούν στην Κέρκυρα. Δοκίμασαν όμως δυσάρεστη έκπληξη καθώς τα ξημερώματα, ενώ έπλεαν στο στόχο τους, είδαν αιφνιδίως το στόλο τω Κερκυραίων, κατευθυνόμενο αποφασιστικά εναντίον τους. Στο δεξιό των Κερκυραίων ετάχθησαν τα Αθηναϊκά πλοία, Τη λοιπή παράταξη σχημάτιζε ο Κερκυραϊκός στόλος, διαιρεμένος σε τρεις μοίρες, εκάστης των οποίων αρχηγός ήταν ένας από τους τρεις Κερκυραίους στρατηγούς.

Στην αντίπαλη πλευρά το δεξιό κέρας κατέλαβαν τα πλοία των Μεγαρέων και των Αμβρακιωτών. Στη μέση ήταν οι Λευκάδιοι, οι Ανακτόριοι και οι Ηλείοι αριστερό κέρας σχημάτιζαν οι Κορίνθιοι με τα ευκινητότερα πλοία τους, αντιμετωπίζοντας τους Αθηναίους και το δεξιό κέρας των Κερκυραίων. Τα ιστία μαζεύτηκαν και τα κρόταλα των κελευστών επιτάχυναν το ρυθμό των ερετών. Καθώς η απόσταση μειώνονταν άρχισε εκατέρωθεν ο εξακοντισμός βλημάτων. Οι Αθηναίοι και οι Κερκυραίοι επικαλούμενοι την Αθηνά ενώ οι αντίπαλοί τους τον Ποσειδώνα Εννοσίγαιο, ύψωσαν το σήμα της εφόδου.

Όταν υψώθη από τα δυο μέρη το σήμα της μάχης, και άρχισε η ναυμαχία, ο Θουκυδίδης παρατηρεί ότι η ναυμαχία διεξάγετω με την απαρχαιωμένη τακτική (δηλαδή την εμβολή), που δεν ακολουθεί τις εξελίξεις της εποχής του. Επισημαίνει όμως οι αντιμαχόμενοι έχουν τα καταστρώματα γεμάτα πεζοναύτες πράγμα που επηρεάζει την τακτική τους. Κάθε φορά που συμπλέκονταν δύο πλοία διεξείγετω πεισματώδης αγών καθώς για να επιβληθούν οι πεζοναύτες κάθε μέλος του αντιπάλου πληρώματος έπρεπε να φονευθεί, να αιχμαλωτιστεί ή να ριφθεί στη θάλασσα. Δεν έγινε καμία απόπειρα διασπάσεως της εχθρικής παρατάξεως, αλλά το θάρρος και η σωματική δύναμις αντικατέστησαν τη ναυτική δεξιότητα. Ως εκ τούτου, παντού επεκράτει μεγάλος θόρυβος και σύγχυσις κατά την ναυμαχία.

Η ΝΑΥΜΑΧΙΑ ΣΤΑ ΣΥΒΟΤΑ Copyright Johhny Schumate

Τα Αθηναϊκά πλοία, όπου έβλεπαν τους Κερκυραίους πιεζομένους, απειλούσαν εμβολισμό και συνεκράτουν τον εχθρό εμποδίζοντας την εκμετάλλευση της αριθμητικής υπεροχής. Δεν εμπλέκοντο όμως, διότι οι στρατηγοί εφοβούντο να παραβούν τις διαταγές των Αθηναίων. Αυτό ακριβώς εκμεταλλεύτηκαν οι Κερκυραίοι και τα είκοσι πλοία τους έτρεψαν σε φυγή το δεξιό κέρας των Κορινθίων καταδιώκοντας τους μέχρι την ακτή. Αφού τους διεσκόρπισαν, έπλευσαν κατ’ ευθείαν προς το στρατόπεδόν τους και αποβιβασθέντες το λεηλάτησαν, αφήνοντας έτσι αβοήθητο τον υπόλοιπο στόλο

Στο αριστερό κέρας όμως, όπου οι Κερκυραίοι ήταν μόνοι, η υπεροχή των Κορινθίων ήταν φανερή, διότι οι Κερκυραίοι, οι οποίοι και εξ αρχής εμειονέκτουν κατά τον αριθμόν των πλοίων, εμειονέκτουν ακόμη περισσότερον καθώς εξετέθει το πλευρό τους λόγω της απομακρύνσεως των πλοίων, τα οποία απεσπάστηκαν δια την καταδίωξη του εχθρού. Οι Αθηναίοι τότε, βλέποντες τους Κερκυραίους πιεζομένους, τους υποστήριζαν πλέον ανεπιφύλακτα. Αν και απέφευγαν κατ’ αρχάς την επίθεση δια του εμβόλου τελικά αναγκάστηκαν να το κάνουν για να καλύψουν την φυγή των Κερκυραίων.

Ομοίωμα άρμωσης των σανίδων της τριήρους.
Έκθεση «Κωπήλατα και όχι μόνο». Ελευσίνα Μάιος 2006 Αρχείο: Σ. Σκαρμίντζου

Η μανία των Κορινθίων κατά των Κερκυραίων ήταν τόση που αντί να καταδιώξουν τους υποχωρούντες, επεριφέροντο σαν πεινασμένοι καρχαρίες, εν μέσω τον ναυαγίων και εφόνευαν όσους κολυμπούσαν. Πιθανόν να πρωτοστατούσαν οι μισθοφόροι που ήθελαν να εκδικηθούν τις προ διετίας ωμότητες των Κερκυραιων. Ήταν τόσα πολλά τα πλοία των δύο αντιμαχομένων και τόσο μεγάλη η έκταση της συμπλοκής, έτσι ώστε ήταν δύσκολο μεταξύ νικητών και ηττημένων να διακρίνει κανείς τον φίλο από τον εχθρό. Έτσι με αυτή την άσκοπη εγκληματική ενέργεια εφόνευσαν πολλούς δικούς τους και φίμωσαν κάθε φιλειρηνική φωνή στην Κέρκυρα. Το Αρχαϊκό Ήθος είχε πλέον βουλιάξει στα ματωμένα κύματα.

Αφού κόρεσαν τη μανία τους, οι Κορίνθιοι ετοιμάστηκαν να συνεχίσουν τη μάχη καθώς έβλεπαν στο βάθος τους Κερκυραίους που ανασυντάσσονταν. Ενώ οι αντιμέτωποι στόλοι ετοιμάζονταν για επανάληψη της μάχης, οι Κορίνθιοι άρχισαν αιφνιδίως «ν’ ανακρούουν πρύμναν», διότι διέκριναν επερχόμενα είκοσι Αθηναϊκά πλοία, τα οποία οι Αθηναίοι είχαν στείλει προς βοήθεια φοβούμενοι ότι τα δέκα πρώτα ήταν ανεπαρκή. Νομίζοντας λοιπόν ότι πρόκειται για ισχυρή δύναμη, οι Κορίνθιοι αποχώρησαν και οι στόλοι εχωρίσθησαν.

Την επομένη ημέρα όσα Αττικά και Κερκυραϊκά πλοία είχαν απομείνει μάχιμα έπλευσαν προς τα Σύβοτα για να εξακριβώσουν εάν οι Κορίνθιοι, που ήσαν ηγκυροβολημένοι εκεί, είχαν σκοπόν να ναυμαχήσουν. Οι Κορίνθιοι που εφοβούντο τα ανέπαφα Αθηναϊκά πλοία δεν επετίθετο. Για να διερευνήσουν αν ίσχυε η Τριακονταετής συνθήκη έστειλαν μία λέμβο με κύρηκες για να μάθουν τις προθέσεις των Αθηναίων. Οι Κερκυραίοι έξαλλοι για την σφαγή των ναυαγών κραύγαζαν ζητώντας τη θανάτωση των κυρήκων. Οι Αθηναίοι ψυχραιμότεροι, είπαν ότι θα πολεμούσαν μόνο αν οι Κορίνθιοι έπλεαν κατά της Κέρκυρας αλλά δεν θα εμπόδιζαν την επιστροφή τους στα πάτρια. Οι Πελοποννήσιοι αφού έστησαν τρόπαιο εις τον επί της Ηπείρου λιμένα των Συβότων παρέλαβαν τα λάφυρα και τους αιχμαλώτους και άρχισαν τον πλου της επιστροφής. Οι δε Κερκυραίοι, αφού συνέλεξαν τα πτώματα των πεσόντων, καθώς και τους ναυαγούς, που είχαν παρασυρθεί προς τις ακτές τους, έστησαν αντίθετο τρόπαιον σε μίαν από τις νήσους Σύβοτα, θεωρώντας εαυτούς νικητές.

Στην επιστροφή, οι Κορίνθιοι κατέλαβαν δι’ απάτης το Ανακτόριο, που είχαν ως κοινή αποικία με τους Κερκυραίους και εγκατέστησαν φιλικά διακείμενους αποίκους. Τους Κερκυραίους δούλους επώλησαν αλλά τους ελευθέρους τους φυλάκισαν με καλές συνθήκες κράτησης, ελπίζοντας ότι αυτοί, μετά την επιστροφήν τους στην Κέρκυρα, μπορούσαν να επιτύχουν την μεταστροφή της πολιτικής της υπέρ των Κορινθιακών συμφερόντων καθώς πολλοί από αυτούς ήταν ευπατρίδες. Δεν έπαυσαν να δε να θεωρούν τους Αθηναίους υπεύθυνους για την διάρρηξη της συνθήκης και ανταγωνισμός μεταφέρθηκε στο Βόρειο Αιγαίο, στην Ποτίδαια. Η σκιά του επερχόμενου ολέθρου είχε πια καλύψει όλη την Ελλάδα.

ΠΗΓΕΣ

• Θουκυδίδης «Ιστορίαι» Loeb Κλασσική Βιβλιοθήκη έκδοση 1914
• Osprey New Vanguard 132 Nick Fields Ancient Greek War ship 500-322 B.C.
• www.naftotopos.gr
• http://oldkerkyraphoto.blogspot.com/
• http://bibliokerkyra.blogspot.com

Ευχαριστώ τους Γ. Ζούμπο, Γ. Ηλιόπουλο, R. H. Cowan, Chris Boatcallie και τα μέλη του «Ναυτότοπου» για την πολύτιμη βοήθειά τους.

 koryvantes