«Οι ξένοι αγνοούν τη Σμύρνη και τις ανταλλαγές πληθυσμών»

Για το ντοκιμαντέρ της που προβάλλεται μαζί με έκθεση φωτογραφιών στο Μουσείο Μπενάκη μιλάει η σκηνοθέτις Μαρία Ηλιού

Το ταξίδι της έρευνας για το ντοκιμαντέρ είχε τις δικές του εκπλήξεις για τη σκηνοθέτιδα Μαρία Ηλιού. Μια τυχαία συνάντησή της στις ΗΠΑ με έναν φίλο έφερε την είδηση πως ο παππούς τού Ρόμπερτ Νταβίδιαν στο Λος Αντζελες είχε ένα κρυμμένο φιλμάκι. Ο γέροντας το είχε τραβήξει τις πρώτες ημέρες που εγκαταστάθηκε στη Σμύρνη για δουλειά, καταγράφοντας εικόνες της καταστροφής και της μετεγκατάστασης των προσφύγων στον Πειραιά. 

«Συντηρήσαμε το φιλμ καρέ καρέ σε ένα από τα καλύτερα στούντιο του κόσμου, στην Ουάσιγκτον. Αυτό το φιλμάκι υπήρχε σε πατάρι κρυμμένο αφού ο παππούς τού Ρόμπερ Νταβίδιαν φοβόταν μέχρι το τέλος ότι θα τον δολοφονούσαν οι Τούρκοι του Λος Αντζελες», περιγράφει η κ. Ηλιού που έκανε πολλά ταξίδια, σκάλισε αρχεία όπως της Library of Congress, του Πανεπιστημίου του Princeton, του Near East Relief, του Ερυθρού Σταυρού Γενεύης, του Αμερικανικού Ερυθρού Σταυρού και άλλων ιδρυμάτων της Ελλάδας και του εξωτερικού. 

Αν αναρωτιέστε τι παρακίνησε τη σκηνοθέτιδα να ασχοληθεί με την ιστορία της ανταλλαγής πληθυσμών και των διωγμών, η ίδια αποκαλύπτει κάτι επίσης άγνωστο: «Ανακάλυπτα ότι η ιστορία της Σμύρνης, του διωγμού και της ανταλλαγής ήταν απόλυτα άγνωστη στο εξωτερικό. Οι εικόνες, οι οικείες σε εμάς, δεν είναι οικείες στο ξένο κοινό». Και αν κάποτε ο Χένρι Μίλερ είχε πει πως η Σμύρνη έχει σβηστεί από την Ιστορία της ανθρωπότητας, η έκθεση και το ντοκιμαντέρ στο Μουσείο Μπενάκη τινάζουν για λίγο τη σκόνη της λήθης μακριά από τα απλουστευτικά σχήματα του εθνικισμού και του μοντέρνου αναθεωρητισμού.

Η Θυμία Σάλο Χάλο κλαίει καθώς αφηγείται τη μεγάλη πορεία της οικογένειάς της από τον Πόντο. «Περπατούσαμε μετά τον διωγμό κάθε μέρα επί εννιά μήνες. Πέθανε η αδελφή μου, την αφήσαμε και συνεχίσαμε την πορεία μας. Μετά πέθανε η μητέρα μου. Τελικά σώθηκα μόνον εγώ» (σ.σ.: με τερματικό σταθμό τη Συρία).

Η επόμενη ιστορία είναι συγκινητική. Ο Χάρης Ψωμιάδης (καθηγητής Queens College που «έφυγε» πέρυσι) πήρε μια υποτροφία το 1950 να επισκεφθεί το χωριό καταγωγής των ξεριζωμένων γονιών του στον Πόντο. Οταν έφτασε στην πλατεία τον αγκάλιασαν περίπου τριακόσιοι άνδρες, αρκετοί απ' αυτούς συγγενείς.

«Τους είπα πως ο πατέρας μου είχε μεγάλη μύτη, τον θυμήθηκαν και χάρηκαν πολύ», αφηγείται ο ίδιος στο ντοκιμαντέρ. 

Συγκινητική είναι και η ιστορία της Καλλιόπης Γεωργιάδου: «Εγκατασταθήκαμε σε ένα έλος στη Νέα Καρβάλη σε αντίσκηνα για δυόμισι χρόνια», αφηγείται η γυναίκα που ξεριζώθηκε από την Καππαδοκία.

Κι αν σήμερα έχουμε την τύχη να παρακολουθήσουμε τα παραπάνω ως ένα ενιαίο αποτέλεσμα που μετουσιώθηκε σε ντοκιμαντέρ, οι ψηφίδες δεν συναρμολόγησαν άκοπα το αφηγηματικό υλικό.

«Είναι σαν να σκάβαμε σ' ένα τούνελ, ο ένας από τη μία και ο άλλος από την άλλη, ο ιστορικός, Αλέξανδρος Κιτροέφ, που διασταυρώνει την κάθε λεπτομέρεια και εγώ. Και αυτό όλο σιγά σιγά έπαιρνε τη μορφή αφηγηματικού υλικού», λέει η Μαρία Ηλιού, που μαζί με τη μοντέρ Αλίκη Παναγή και τους Γιώργο Μικρογιαννάκη, Τζον Ζέκα, Αλεν Μουρ, Μελίσα Χίμπαρντ, Πάρι Μπουρλέτο και Αννα Μαρία Ασλάνογλου συγκρότησαν μια ομάδα που εργάστηκε - μαζί βέβαια με τον Αλέξανδρο Κιτροέφ - πάνω στα ντοκιμαντέρ «Το Ταξίδι. Το Ελληνικό Ονειρο στην Αμερική» και «Σμύρνη. Η καταστροφή μιας κοσμοπολίτικης πόλης».

tanea