ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΑΓΡΑΜΜΑΤΟΥΣ ΠΟΥ ΑΜΦΙΣΒΗΤΟΥΝ ΤΗΝ ΣΥΝΕΧΕΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ - Ο άγνωστος σύντροφος του Ρήγα Βελεστινλή

ΟΙ ΘΗΣΑΥΡΟΙ ΤΗΣ ΓΕΝΝΑΔΕΙΟΥ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΣ

Η Κλίμακα του Αγίου Ιωάννου του Σιναΐτου, η ιστορία του ήρωα της Επανάστασης Ιωάννη Εμμανουήλ και η κυριαρχία του νεοαριστοτελισμού που σφράγισε ο κορυφαίος λόγιος Θεόφιλος Κορυδαλεύς είναι μερικά μόνο από τα νέα στοιχεία που φέρνουν στο φως σπάνια χειρόγραφα

Φως σε ένα από τα πιο σημαντικά κείμενα της Βυζαντινής Γραμματείας, την «Κλίμακα της θείας ανόδου του αγίου Ιωάννου του Σιναΐτου» ρίχνει το δοκίμιο της Νόννας Δημ. Παπαδημητρίου. Με βάση ένα κείμενο για την Κλίμακα, που ανήκε στη συλλογή του Δαμιανού Κυριαζή και δωρήθηκε το 1953 στη Γεννάδειο Βιβλιοθήκη.

Ο συγγραφέας της Κλίμακος, σιναΐτης μοναχός (6ος -7ος αιώνας), υπήρξε ερημίτης επί σαράντα χρόνια και είχε γνώσεις κλασικής Φιλολογίας, Αρχαίας Ελληνικής Φιλοσοφίας, Ιατρικής κ.ά. Η Κλίμακα είναι έργο πνευματικής εμπειρίας, αποτελείται από τριάντα λόγους (βαθμίδες) που αναφέρονται στην πνευματική άνοδο και εξύψωση του ανθρώπου «διά της υπερβάσεως των παθών» και «διά της αποκτήσεως των αρετών».

Το σπάνιο κείμενο ταξίδεψε σε Ανατολή και Δύση, με πολλαπλές μεταφράσεις, και το χειρόγραφο, πάνω από το οποίο έσκυψε η Νόννα Παπαδημητρίου, φωτίζει μία μορφή κειμένου και σχολίων της Κλίμακος πληρέστερη της Patrologia Graeca. Ενα παράδειγμα του περιεχομένου:

«Ισαάκ μοναχού: Δειλός άνθρωπος σημαίνει, ότι δύο νόσους νοσεί, ολιγοπιστίαν και φιλοσωματίαν», αντλώ από τον τόμο «Εξερευνήσεις στα χειρόγραφα της Γενναδείου Βιβλιοθήκης».

Ενδιαφέρον έχουν και τα μεταβυζαντινά φιλοσοφικά χειρόγραφα που καταγράφει στον τόμο ο Χαρίτων Καρανάσιος. Το πρώτο, του 16ου αιώνα, από δυτικό γραφέα περιέχει τα «Ηθικά Νικομάχεια» του Αριστοτέλη. Για να κατανοήσουμε το φιλοσοφικό πλαίσιο και τις αντιθέσεις της εποχής αξίζει να σημειώσουμε πως από φιλοσοφική άποψη κατά τον 15ο αιώνα υπάρχει διαμάχη μεταξύ πλατωνιστών και αριστοτελιστών ενώ κατά τον 16ο αιώνα κυριαρχεί ο νεοαριστοτελισμός που ασκεί κριτική στον σχολαστικισμό.

Ο Αριστοτέλης, γράφει ο Καρανάσιος, ισχύει ακόμη τότε ως αυθεντία με υποστηρικτή τη Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία και αντίπαλο (πέραν του Πλάτωνα) την πειραματική επιστήμη. Δεν είναι τυχαίο - και είναι χρήσιμο - που τρία σπάνια χειρόγραφα περιέχουν σχόλια του 17ου και 18ου αιώνα σε γνωστά αριστοτελικά έργα όπως στο «Περί Φύσεως».

Χαρακτηριστικό είναι και το σπάνιο Υπόμνημα του Θεόφιλου Κορυδαλέως στη «Φυσική» του Αριστοτέλη, όπως και τα ανέκδοτα σχόλια του λόγιου του ελληνικού Διαφωτισμού στο έργο «Περί Ουρανού» του Αριστοτέλη (αγοράστηκε το 1889 από τον Ι. Γεννάδιο).

Μπορεί να μη λέει σε πολλούς τίποτα το όνομα Ιωάννης Εμμανουήλ, ένα χειρόγραφο όμως που εντάσσεται σε εκείνα τα σπάνια και σημαντικά που διερευνήθηκαν από τη Γεννάδειο Βιβλιοθήκη αποκαλύπτει πως ήταν ένας απ' τους νεαρούς συντρόφους του Ρήγα που μοιράστηκαν μαζί τον θάνατο και τη δόξα - αποκαλύπτει στο δοκίμιο του τόμου ο Γιάννης Κοκκώνας.

Η ιστορία του εντυπωσιάζει: Ο άγνωστος ήρωας Ιωάννης Εμμανουήλ γεννήθηκε το 1774 στην Καστοριά και είχε έναν μικρότερο αδελφό, τον Παναγιώτη, που επίσης εκτελέσθηκε με τον Ρήγα. Από την Πέστη - όπου σπούδαζε - πήγε στη Βιέννη και εκεί, φοιτητής Ιατρικής, γνώρισε τον Ρήγα, το φθινόπωρο του 1796. Ενώ το 1797 ενθουσιάστηκε με τα επαναστατικά σχέδιά του, όπως φαίνεται και από το αισιόδοξο αλληγορικό πατριωτικό στιχούργημα με τίτλο «Ωδάριον συγχαριστικόν εις το νέον έτος προσφωνηθέν τοις ομογενέσι και φιλοπάτρισιν υπό Ιωάννου Εμμανουήλ του Καστοριανού» (αποτελείται από 78 δεκατρισύλλαβους ιαμβικούς στίχους, σαν του «Θούριου»).

Στους τελευταίους στίχους η θεά Αθηνά, που τα χέρια της είναι δεμένα με σίδερα, περιμένει να ομονοήσουν οι Ελληνες για να έλθει η μέρα της Ελευθερίας: «Παντού με ενθυμείται, πατρίς δεν το πλανά/ Να το κρατήση ξένη, αλλ' έχει τας καλάς/ Αθήνας ν' αναστήση, εφ' ου μεταβολάς/ Αμεταβλήτους πάθη Εκάτη η δεινή/ Και λάψ' η φίλη πάλιν Πατρίς μας η κλεινή».

Ο Ιωάννης Εμμανουήλ ήταν απ' τους τελευταίους που συνέλαβε η αυστριακή αστυνομία, στην ανάκριση ομολόγησε ότι γνώριζε τον Ρήγα, ότι είχε παραλάβει από τον ίδιο ένα χειρόγραφο του «Θούριου» και επίσης ότι ο Ρήγας του έδωσε κρυφά σε ένα καφενείο της Βιέννης τρία αντίτυπα της επαναστατικής προκήρυξης.

Στα τέλη Ιουνίου του 1798, ο 24χρονος Ιωάννης Εμμανουήλ και ο αδελφός του εκτελέσθηκαν στο Βελιγράδι, μαζί με τον Ρήγα και άλλους πέντε συντρόφους του. Νέα στοιχεία για τη δράση του προκύπτουν από το σπάνιο χειρόγραφο «Μαθηματάριο», των αρχών του 18ου αιώνα, που αποτελείται από 310 φύλλα.

tanea