Όταν η θρησκευτικότητα των Πομάκων γίνεται αντικείμενο εκμετάλλευσης στα χέρια του πιο στυγνού κεμαλισμού στη Θράκη.

Ισλαμικός φανατισμός και εθνοτική περιχαράκωση.
Το παράδειγμα των Πομάκων της Θράκης.

Νικόλαος Θ. Κόκκας

Στην ανακοίνωση που ακολουθεί θα εξετάσουμε την πολιτικοποίηση της θρησκευτικής ταυτότητας των Πομάκων της Δυτικής Θράκης στα πλαίσια των γενικότερων στάσεων που εκφράζονται την τελευταία δεκαετία στις βαλκανικές χώρες από τους ισλαμικούς πληθυσμούς. Στη μελέτη της σχέσης θρησκευτικού φανατισμού και εθνοτικής οριοθέτησης θεωρούμε ως δεδομένο πως τα πολιτισμικά γνωρίσματα συνδέονται στενά με τη συγκρότηση των ορίων. Θα προσπαθήσουμε να προσεγγίσουμε το ζήτημα της σχέσης θρησκείας και εθνικισμού χωρίς να αναπαράγουμε τα στερεότυπα περί ανατολής που καλλιέργησε ο δυτικός αποικιοκρατικός οριενταλισμός.

Τα σύνορα λειτουργούν ως σύμβολα εξουσίας ως δείκτες που εγχαράσσουν τα εδαφικά όρια των κρατών. Ο τρόπος που η κρατική εξουσία διαπραγματεύεται τα σύνορα αποτελεί κεντρικό θέμα σε οποιαδήποτε ανάλυση του ρόλου και της έννοιας των συνόρων. Το σύνορο είναι αυτό που δείχνει την αρχή και το τέλος της κοινότητας, που προσδιορίζεται από τις ανάγκες της κοινωνική αλληλεπίδρασης και συμπυκνώνει την ταυτότητά της. O Cohen (1985:12) τονίζει τη σημασία που οι ίδιοι οι άνθρωποι δίνουν στο σύνορο, καθώς αυτό υπάρχει επειδή κάποιες κοινότητες δρουν με τέτοιο τρόπο ως προς άλλες από τις οποίες επιθυμούν να διακρίνονται. Τα όρια μιας κοινότητας δεν προσδιορίζονται τόσο από την τοπικότητα αλλά από την αίσθηση του ανήκειν. Στο επίπεδο ενός χωριού, ο οικισμός οριοθετεί τον τόπο και τον διακρίνει από άλλους συνοικισμούς. Όμως η οριοθέτηση αυτή είναι και πάλι συμβολική. Η κοινότητα έτσι γίνεται μια «αποθήκη συμβόλων», ένας μηχανισμός συνάθροισης μορφών συμπεριφοράς, για να χρησιμοποιήσουμε τις εκφράσεις του Cohen (1985:19-20).

Παρακάτω θα διαπραγματευτούμε ειδικότερα το θέμα των συμβολικών ορίων της θρησκευτικότητας των Πομάκων μουσουλμάνων και ειδικά στην ακραία έκφρασή της, αυτή του φονταμενταλισμού.

Με τον όρο φονταμενταλισμός (1) ορίζουμε το μαχητικό θρησκευτικό συντηρητισμό, τη μονοδιάστατη και επιλεκτική προάσπιση των στοιχείων κάποιας θρησκευτικής παράδοσης. Ο φονταμενταλισμός αποστασιοποιείται από την ουσία της πίστης και ιδιοποιείται στοχοθεσίες και τεχνικές πολιτικών κινημάτων, απορρίπτοντας τις ισλαμικές μεταρρυθμίσεις που ξεκίνησαν το 19ο αιώνα. Κυρίως μέσα από το κήρυγμα, τα μέσα ενημέρωσης και τη θρησκευτική εκπαίδευση ο θρησκευτικός φανατισμός καλλιεργεί το μίσος του «άλλου»: του αλλόθρησκου, του αλλόδοξου, του ξένου, του διαφορετικού. Για να δικαιολογήσει το μίσος συχνά επιστρατεύει αναφορές στο παρελθόν ή χρησιμοποιεί κατά το δοκούν την ιστορική μνήμη. Χρησιμοποιώντας τα λόγια του Eric Hobsbawm (2) , «αν το παρελθόν δεν συναντά τις ανάγκες του παρόντος, ένα άλλο μπορεί πάντα να επινοηθεί».

Τα τελευταία χρόνια, ο φονταμενταλισμός και η παγκοσμιοποίηση έχουν καταστεί συγκοινωνούντα δοχεία. Όπως τόνισε ο Α.Giddens (3) «η άνοδος του φονταμενταλισμού αποτελεί την απάντηση στις επιδράσεις της παγκοσμιοποίησης…

Ο φονταμενταλισμός είναι το παιδί της παγκοσμιοποίησης, στην οποία αντιδρά αλλά και τη χρησιμοποιεί». Από τα μέσα της δεκαετίας του 1970 το πολιτικό Ισλάμ εμφανίζεται δυναμικά ως μια δυναμική άρνηση της δυτικής νεωτερικότητας.

Οφείλουμε να σημειώσουμε πως ο φονταμενταλισμός δεν αποτελεί αποκλειστικότητα της ισλαμικής θρησκείας, καθώς παρατηρούμε συχνά εξάρσεις χριστιανικού φονταμενταλισμού στις ΗΠΑ, εβραϊκού φονταμενταλισμού στο Ισραήλ, ινδουϊστικού φονταμενταλισμού στην Ινδία κ.ο.κ.

Η θρησκεία συνιστά μια οριοθετημένη κοινωνική συλλογικότητα, της οποίας τα μέλη αναπόφευκτα αναπτύσσουν συγκεκριμένες σχέσεις με άλλες αντίστοιχες συλλογικότητες στο γεωπολιτικό χώρο. Πολύ περισσότερο στην περίπτωση του θρησκευτικού ζηλωτισμού οι σχέσεις αυτές γίνονται τεταμένες και προβληματικές καθώς ενσπείρεται μεταξύ των θρησκευτικών ομάδων οργή, η οποία διοχετεύεται προς την κατεύθυνση του πολιτικού ακτιβισμού.

Μέσα από τη θρησκεία η κοινότητα συγκροτεί μία συλλογική στάση. Τομείς όπως οι συγγενικές σχέσεις, η ωρίμανση της προσωπικότητας του ατόμου, οι αγροτικές πρακτικές επηρεάζονται καθοριστικά από το ρόλο των μυητικών και ιλαστήριων τελετών από την πνευματολατρεία, τη μαντεία, τη σύνδεση με το υπερφυσικό. Από ανθρωπολογική σκοπιά η σπουδαιότητα της θρησκείας έγκειται στην ικανότητά της να χρησιμεύει, στο άτομο ή στην ομάδα ως πηγή γενικών αλλά διακριτών αντιλήψεων σχετικά με τον κόσμο, τον εαυτό και των σχέσεων μεταξύ τους και ως πηγή εδραιωμένων διαθέσεων. Οι θρησκευτικές έννοιες επεκτείνονται πέρα από τα ειδικά τους μεταφυσικά συμφραζόμενα για να παράσχουν ένα πλαίσιο γενικών ιδεών με το οποίο μπορεί να δοθεί σημαίνουσα μορφή σε ένα ευρύτατο φάσμα εμπειριών – διανοητικών, συναισθηματικών, ηθικών.

Το Ισλάμ και οι άλλοι

Ας εστιάσουμε, όμως, στο Ισλάμ, μια θρησκεία άνω του ενός δισεκατομμυρίου ανθρώπων, που έχει μια μακρόχρονη παράδοση κατάκτησης και προσηλυτισμού. Το σπέρμα της μισαλλοδοξίας αναδεικνύεται ανάγλυφα στις περιπτώσεις που το Ισλάμ μεταβάλλεται σε εξουσία, όπως για παράδειγμα στο Ιράν ή στο Αφγανιστάν (Καραμπελιάς 2001:109). Η νέα εμφάνιση των κινημάτων του ισλαμικού φονταμενταλισμού χρονολογείται στα τέλη της δεκαετίας του ’70, ενώ μια αξιοσημείωτη έξαρση επισημαίνεται στα τέλη της δεκαετίας του ’80 και μετά, ιδιαίτερα στις χώρες των πρώην σοβιετικών δημοκρατιών. Σε αυτές, η πολύχρονη καταπίεση των θρησκευτικών αισθημάτων οδήγησε σε μία έκρηξη του ενδιαφέροντος για τη θρησκεία. Τα σύγχρονα κινήματα ισλαμικού φονταμενταλισμού κινούνται προς δύο διαφορετικές κατευθύνσεις: από τη μία, συμπορεύονται με εθνικιστικές τάσεις του τόπου προέλευσής τους και από την άλλη, υιοθετούν υπερεθνικές θέσεις τηρώντας μία αντι-δυτική στάση. (Βαρβιτσιώτης 2008:51) (4) .

Αλλά, σε ποιο βαθμό θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε πως η έλλειψη ανεκτικότητας βασίζεται στη ρίζα της ισλαμικής θεολογίας; Σύμφωνα με τις ισλαμικές διδαχές όσοι συμπεριλαμβάνονται στους πιστούς μουσουλμάνους (mumin) ακολουθούν τον ορθό δρόμο, ενώ οι υπόλοιποι θεωρούνται άπιστοι, ειδωλολάτρες (kafir). Αυτή η διχοτόμηση ανάμεσα σε πιστούς και απίστους δεν επιδέχεται αμφισβήτηση καθώς θεωρείται πως ο πιστός θα πρέπει να αγωνίζεται για την επιβολή του κόσμου της πίστης (Dar al Islam) στο χώρο των απίστων (Dar al Harb). Η τελική νίκη των πιστών θα είναι το αποτέλεσμα της τζιχάντ, του ιερού πολέμου, κάτι που αποτελεί κεφαλαιώδες χρέος των μουσουλμάνων.

Οι οπαδοί του ριζοσπαστικού Ισλάμ επικαλούνται Κορανικά εδάφια για να στηρίξουν τον αγώνα ενάντια στους απίστους:

«Να πολεμάτε για χάρη του ΑΛΛΑΧ όσους σας πολεμούν, αλλά μην ξεπερνάτε τα όρια, γιατί ο ΑΛΛΑΧ δεν αγαπά τους παραβάτες. Φονεύετέ τους όπου τους βρίσκετε και διώχτε τους από εκεί που σας έδιωξαν. ……… Τέτοια είναι η τιμωρία των απίστων. Πολεμάτε τους ώσπου να μην σας καταδιώξουν στην ειδωλολατρία και να υπερισχύσει η Πίστη στον ΑΛΛΑΧ. Αν όμως σταματήσουν τη δράση τους, τότε μην κάνετε πόλεμο παρά ενάντια στους άδικους » (5)

«Πολεμείστε τους (σκοτώνοντάς τους) μέχρις ότου να μην υπάρχει πειρασμός και να είναι η θρησκεία του ΑΛΛΑΧ η μοναδική» (6)

«Πολεμάτε αυτούς που δεν πιστεύουν στον ΑΛΛΑΧ … μέχρις ότου δώσουν το φόρο υποτέλειας (τζίγια) με εκούσια υποταγή, κι αισθανθούν τον εαυτό τους ταπεινωμένο»(7) .

«Θα δώσουμε στους άπιστους να δοκιμάσουν τρομερά βάσανα και θα τους ανταποδώσουμε κατά το χειρότερο τρόπο όσα έκαναν»(8)

Όμως, εκτός από αυτά, υπάρχουν στο Κοράνιο και εδάφια που τονίζουν την ανοχή στη διαφορετική πίστη:

«Στη θρησκεία δεν υπάρχει καταναγκασμός»(9)

«Μη βρίζετε εκείνους που επικαλούνται άλλους αντί του ΑΛΛΑΧ, μήπως στην άγνοιά τους βλαστημήσουν τον ΑΛΛΑΧ … Άφησε τις καρδιές εκείνων που δεν πιστεύουν στη μέλλουσα ζωή, να είναι προσηλωμένοι, να παρασύρονται με τους λόγους αυτούς. Κι ας τους να δέχονται ό,τι κακό θέλουν»(10) .

Έτσι, οι διαφορετικές ερμηνείες που επιδέχονται τα εδάφια του Κορανίου αφήνουν το δρόμο ανοιχτό για αξιοποίηση από τους υποστηρικτές του ακραίου φονταμενταλισμού.

Τα στερεότυπα του οριενταλισμού και η ανάδυση του πολιτικού Ισλάμ

Η αποσύνδεση του ισλαμισμού από την οικογένεια των ευρωπαϊκών κρατών και η θεώρηση του Ισλάμ ως αναπόσπαστα συνδεδεμένου με την οπισθοδρομικότητα και το φανατισμό αποτελεί σταθερό στερεότυπο πολλών συγγραφέων εδώ και πολλούς αιώνες. Ήδη στα αγγλικά κείμενα του 16ου αιώνα το παράδειγμα των Τούρκων (βασανιστήρια κατά χριστιανών, τιμωρίες, εκβιασμοί, αυθαιρεσίες) χρησιμοποιείται ως αφορμή για να ασκηθεί πολεμική κατά του Ισλάμ (11) .

Δύο αιώνες αργότερα, οι αντιδράσεις της δύσης προς το Iσλάμ χαρακτηρίζονται από έναν απλουστευμένο οριενταλιστικό τρόπο σκέψης. Πρόκειται, όπως παρατηρεί ο Edward Said (2002:70), για μια έντονα πολωμένη σύλληψη, που διαιρεί την υδρόγειο σε δύο άνισα μέρη, από τα οποία το «διαφορετικό» ονομάζεται Ανατολή, ενώ «ο δικός μας κόσμος» ονομάζεται Δύση. Έτσι, αναδύεται κατά το 18ο αιώνα μία πολιτισμική και θρησκευτική διχοτόμηση ανατολής και δύσης που είναι, στα μάτια των δυτικών περιηγητών (12) , ισοδύναμη με την πάλη μεταξύ καλού και κακού.
Βέβαια, πολλές από τις απόψεις των περιηγητών είναι επηρεασμένες από το γενικότερο ρεύμα του οριενταλισμού που πρόβαλλε μία ωραιοποιημένη εικόνα της Ανατολής. Ο οριενταλισμός ξεκινούσε από την αφετηρία της ανωτερότητας της δύσης και κατέληγε στη σύγκριση με τον κατώτερο πολιτισμό της ανατολής. Οι επικριτές του οριενταλισμού τόνισαν πως αυτή η προσέγγιση δεν ήταν παρά μία εκλογίκευση και νομιμοποίηση της αποικιοκρατίας καταλήγοντας στην αναπαραγωγή στερεοτύπων που δυσχεραίνουν την αποδοχή της ετερότητας των διαφορετικών πολιτισμών (Said 1996)

Η ανάπτυξη των φονταμενταλιστικών ισλαμικών κινημάτων τα τελευταία χρόνια έχει ερμηνευθεί με οικονομικά και κοινωνικά κριτήρια ή μέσα από την άποψη ότι οι θρησκευτικές αξίες του Ισλάμ είναι ασύμβατες με τις δυτικές πολιτισμικές κατασκευές της δημοκρατίας, της νεωτερικότητας και της παγκοσμιοποίησης. Σύμφωνα με τον Bougarel (1989) την πολιτικοποίηση της ισλαμικής ταυτότητας στις βαλκανικές χώρες κατά την τελευταία δεκαετία μπορούμε να διακρίνουμε τρεις διαφορετικές στρατηγικές: 1) προσπάθεια συγχώνευσης σε μία μεγαλύτερη ισλαμική ομάδα που έχει θεσμική αναγνώριση (π.χ. ταύτιση κάποιων Ρομά με τους Τούρκους), 2) συγχώνευση στον ευρύτερο πληθυσμό της χώρας (π.χ. χρησιμοποιώντας για τους Πομάκους στην Ελλάδα τον όρο «Έλληνες μουσουλμάνοι» και στη Βουλγαρία τον όρο «Βούλγαροι Μωαμεθανοί»), 3) προσπάθεια διαμόρφωσης μιας ξεχωριστής ταυτότητας, πέρα από οποιαδήποτε κρατική συλλογικότητα, με αναγωγές στο προ-οθωμανικό παρελθόν (π.χ. κάποιοι Πομάκοι λένε «εμείς είμαστε εδώ πριν από την Τουρκία»).

Μετά τη δεκαετία του 1990 οι μουσουλμανικοί πληθυσμοί στα Βαλκάνια εμφανίζονται ως πολιτικά αυτόνομοι, εκφράζοντας συγκεκριμένες πολιτικές διεκδικήσεις και ενισχύοντας εθνικιστικές τάσεις (Bougarel 1999). Οι περιπτώσεις της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης (1992/95) και του Κοσσόβου (1998) είναι ενδεικτικές του πώς οι διαδικασίες ανάδυσης ενός πολιτικού Ισλάμ συνδέονται με τη διαμόρφωση της σχέσης ανάμεσα στην ισλαμική θρησκεία και την εθνική ταυτότητα. Αυτό δε σημαίνει πως οι κρίσεις αυτές έχουν στις ρίζες τους θρησκευτικές αιτίες. Αντίθετα, πρόκειται για κρίσεις πολιτικές, στις οποίες όμως αξιοποιούνται θρησκευτικά σύμβολα και διαδραματίζουν ενεργό ρόλο ηγετικά στελέχη προερχόμενα από τον ισλαμικό χώρο. Μελετώντας γενικότερα το βαλκανικό Ισλάμ είναι αναγκαίο να τονίσουμε τους συνεχείς μετασχηματισμούς που λαμβάνουν χώρα αλλά και την πολυμορφία που συναντάμε από χώρα σε χώρα. Υπάρχουν, όμως, όπως φαίνεται και κάποια κοινά σημεία, όπως για παράδειγμα στη δημιουργία ισλαμικών κομμάτων (13) μετά το 1989. Η δημιουργία των ισλαμικών πολιτικών κομμάτων, τα οποία ζητούσαν από τους μουσουλμάνους ψηφοφόρους την αποκλειστικότητα της ψήφου, συνοδεύτηκε από έκδοση εφημερίδων, δημιουργία σοβινιστικών ιστοσελίδων, δημιουργία ενώσεων και συλλόγων καθώς και ραδιοφωνικών και τηλεοπτικών σταθμών.

Ισλαμικός φανατισμός στη σημερινή Θράκη

Μπορούμε να πούμε πως στους Πομάκους ο θρησκευτικός φανατισμός ανάγεται στα χρόνια του εξισλαμισμού (14) τους. Παρόλα αυτά, τα τελευταία χρόνια, στο όνομα του φονταμενταλιστικού Ισλάμ, εκδηλώνεται έλλειψη ανεκτικότητας, απόλυτη απόρριψη των «απίστων», των «γκιαούρηδων», ενώ παράλληλα παρατηρείται συστηματική και οργανωμένη (15) χρήση της θρησκευτικότητας. Το γεγονός πως η μουσουλμανική θρησκεία χρησιμοποιείται σήμερα στη Θράκη ως όργανο για την εξυπηρέτηση εθνικιστικών στόχων γίνεται ιδιαίτερα αισθητό στις εκδηλώσεις απειλών και βίας απέναντι σε όσους μιλούν για μία διακριτή ταυτότητα για τους Ρομά (16) ή τους Πομάκους.

Διαβάστε ολόκληρο το άρθρο στο pomakohoria